Хурметли жамауат, мен къарачай-малкъар таурухланы (ПРИТЧИ) эрттеден бери жыяма. Была аланы бир къауумудула. Сиз да, къыйынсынмай, билген таурухларыгъызны бери ие турсагъыз эди, бек уллу иш этерик эдигиз. Биз кёлден айтылгъан алтын хазнабызны келир тёлюлеге сакъларгъа борчлубуз. Аны унутмайыкъ. Алайсыз да кёп затыбыз тас болгъанды.
САБАНЧЫНЫ КЮЧЮ
Къайда эсе да бирде бир тажал киши жашагъанды. Ишден арый-тала билмегенди ол. Аны агъач талада сабаны бар эди. Ол, ёгюзлерин да аллына этип, сабаннга тебрегенлей, киштиги да ызындан тагъылгъанды.
Сабанчы сабан агъачха алты ёгюзюн къош жегип, сабан сюрюп башлагъанды.
Киштиги чычхан тутуп, ойнай тургъанлай, агъачдан бир мазаллы къаплан чыкъгъанды да, киштикчикни кёрюп, сейирге къалгъанды.
– Сен кесбизникиледен болурса дейме, былай гитчечик, арыкъчыкъ нексе ансы? Къарачы, мен къаллайма! Эшта, санга азап чекдирип турадыла! – дегенди къаплан.
Киштик аман акъыл этип, мугурайгъанды да:
– Да хау, сени хатанг жокъду, къарындашым. Агъачда жашаса, тойгъунчу ашайса. Къарыуунг-кючюнг! Кишиден къоркъмайса. Мен а сабанчы бла турама. Ол сабан агъачха юч къош ёгюз кеси жегеди, алагъа чыбыкъ урады, къычырады. Алай къарыулуду ол. Кёремисе жерни тюбюн башына айландырып баргъанын. Мен былай жашагъаныма да къууанып турама, – дегенди. – Андан сора да ол манга чычхан тутдурады, фуу-фуу!
– Къайдады ол генезир, бир кёргюзтчю аны манга! – деп къычыргъанды къаплан. – Мен аны ийматын юйюрейим бусагъат. Къарачы сен, къарындашчыгъымы къыйнагъаны кёлюне жетмей, дагъы да анга чычхан тутдуруп, башын бедишлик этип турады!
– Угъай, угъай! Сагъыннган да этме аны. Тутса, санга этериги да алайды.
– Хау, ма былай, къачып тогъуз суудан ётмеге эдим. Агъачда менден къарыулу жокъду, сора мен къайда эсе да бир сабанчыдан къалай къоркъурма!
Киштик къапланны иги къозумагъа къоюп, сабанчыгъа элтип баргъанды. Сабанчы уа, ёгюзлеге къычыра, чыбыкъ жетдире, сабан сюре тура эди.
Къаплан ачы хырылдап:
– Сен мени къарындашчыгъымы былай нек къыйнайса?! Не къарыуу жокъ, не ёсюмю жокъ! Хайда, тутушхан этебиз! – деп тохтагъанды.
– Сен айтхан, – дегенди сабанчы. – Алай къарыууму юйде къоюп кетгенме, алып келейим да, демлешейик!
– Терк бол, мени заманым жокъду! – дегенди къаплан.
– Э, да сен а хыйлачы кёреме. Мени юйге чапдырып, кесинг а къачып кетер умут этесе, – дегенди сабанчы.
– Ийнанмай эсенг мени терекге байла да, чап! – дегенди къаплан.
Сабанчы къапланны терекге аркъан бла ычхынмазча байлагъанды. Сора, базыкъ къазыкъ алып, тюгюн бардыра, къапланны арыгъынчы тюйгенди. Тюе-тюе, къапланны ырмах этгенди да, аркъанын тешип:
– Кючюмю алып келсем а къалай боллукъ эдинг?! Хайда, агъачынга къуру! – деп къапланны агъачха къыстап ийгенди. Киштиг а, хата андан чыкъмагъанча, сабанчыны аягъына кесин ышый, татлы мурулдагъанды.
КЮЙСЮЗ ХАН
Бир кюйсюз хан жашап болгъанды.
Ол бир жарлы жашны тутханды да, зинданнга атханды. Жашны анасы, жиляй-жиляй, ханнга баргъанды да:
– Алтын этегинге баш урама, сыйлы хан, жашыма жазыкъсынмай эсенг да, къартлыгъыма хурмет эт да, жангызымы жибер, – деп, жал барып, тилегенди.
– Бир ёчюм барды да, жашынг анга амал этсе, иерме, - дегенди хан.
Бегеуюлле жашны ханнга келтиргендиле.
– Эй, жигит! – дегенди хан. – Мен санга бир къой да, аны ашарыкъ ашын да берейим. Бир айдан базманнга салып, тартхан этерикме. Къойгъа эт къошулса – башынг тайды!
Жаш «охо» дегенди, алай болгъанлыкъгъа не этерге уа билмегенди. Ассыры сагъыш этгенден, башы хайран болуп, жаш орамгъа чыкъгъанды да, бир акъсакъал къартны кёргенди. Сора аны бла саламлашып, жарсыуун айтханды.
– Жашым, жарсыма, – дегенди къарт, – гатча бёрю тут да, аны хан берген къойгъа жетмезча такъ. Не иги бакъсанг да, къой айнырыкъ тюйюлдю.
Жаш акъсакъал айтханча этгенди.
Къой ашаргъа кюрешгенликге, бёрюден ассыры къоркъгъандан, ашагъаны татымагъанды.
Бир айдан хан къойну базманда тартханды да, къойгъа эт къошулмагъанын кёргенди.
Огъурсуз эди хан, алай сёзюме ёлсем халкъ не айтыр деп, жашны башына эркин этгенди.
ЖЕТИ АКЪЫЛМАН
Жети акъылман базаргъа баргъандыла.
Базарда айлана кетип, ач болгъандыла да, жетиси да жети аякъ айран бла жети къош къалач алгъандыла. Тынч-ырахат ашар умутда, ала, терек салкъыннга киргендиле. Ауузланыр аллында къол-бет жууаргъа кереклисин ала да биле эдиле. Алай суу ким келтирсин ансы?
Тамата акъылман, туруп, былай айтханды:
– Биригиз, чабыгъыз да, суу алып келигиз!
Алай сёз таууш этген болмагъанды.
– Эй, хатерсиз кюлтыпысла! – дегенди ол. – Алай эсе, аузугъуздан къойсыгъыз сёз чыгъарсагъыз да, суугъа ол барлыкъды!
Акъылманла ауузларына суу алгъанча, шум болгъандыла.
Алайгъа бир факъырачы келгенди да, садакъа тилегенди. Алай жети акъылмандан бири да къымылдамагъанды. Факъырачы кёп сагъыш эте турмай, бир аякъ айран бла бир къош къалачны ашагъанды. Анга жукъ айтмагъанларын кёрюп, ол энтда бир аякъ айран бла бир къош къалач бошагъанды. Алай эте, факъырачы жети акъылманны юлюшюн да ашап, жолуна кетгенди. Жолуна кетерден алгъа ол факъырачы, ышара-кюле, жети аякъны айран жугъусун жети акъылманны бетине жакъгъан эди.
Акъылманла уа олтура эдиле шум болуп.
Къайдан эсе да алайгъа бир калак ит келгенди. Ол айран аякъланы жалап бошагъандан сора, акъылманланы бетлерин жалап башлагъанды. Ит тамата акъылманны бетин жалай, къалай эсе да, тилин аны аузуна сукъгъанды.
– Хиррр, хужу къаллыкъ! – деп къычыргъанды ол.
Акъылман нёгерлери уа анга:
– Челек ал да, суугъа бар! – дегендиле бирден.
Алай къол-бет жуугъандан не келсин, ашарыкълары жокъ эди сора.
Отредактировано Бейбарс (2009-06-08 22:19:15)
